2016. “Ik heb een congres eind maart, in Londen. Waar is dat hotelletje van jou? Als er een tweepersoons bed staat, kun je mee hoor, dan kost het je alleen de reis.” Na zulke woorden ben ik weerloos. Dus: hotelletje gebeld, stoelen in vliegtuig geboekt en deze keer met manlief onderweg naar Londen, waar ik me voor het eerst in mijn leven een paar dagen helemaal zelf mag vermaken. Dat is nieuw. Geen kinderen om bezig te houden of iets te leren. Geen collega’s of familie mee, en met iedereen rekening houden. Gewoon lekker zelf. Wat bleek dat heerlijk te zijn.
Mijn programma was simpel. Overdag naar een concert in St.Martin in the Fields, een reeks 2nd hand bookshops langs op zoek naar meer van Maartens. Hier en daar koffie of thee drinken, lunchen, wat slenteren in een park. Maar vooral en eerst: op speurtocht naar de kerk waarin en waar omheen het werkende leven van Carl/ Charles Schwartz draaide. Voelen hoe het is om in de buurt van die kerk rond te lopen, misschien ook het woonhuis te vinden van de familie, weten dat daar 150 geleden de voetstappen van Joost/ Josua in het zand stonden. Voel je daar überhaupt iets bij? Dat wist ik nog niet. Samen met mijn man, die scheepsontwerper is, een bezoek brengen aan de Cutty Sark in Greenwich. Dat was ook voor mij leuk, want dat schip voer rond met thee en andere lading in de dagen van Maartens.Zo’n bezoek kleurt het onderzoek met beelden, voorwerpen, ideeën en ook wat nieuwe informatie. En als toetje: op bezoek bij de antiquaar die me per mail en telefonisch al zoveel leerde en me af en toe van nieuwe boeken voor mijn Maartens-verzameling voorzag. (Dat lijkt me een verhaal apart, misschien een keer?)
Eerst maar eens die kerk. Hem vinden was al heel wat. Dat was eigenlijk tot op de dag van de reis nog niet gelukt, wat de reis extra spannend maakte. Voor mijn vertrek raadpleegde ik een aantal voor de hand liggende bronnen.*) Helaas werd daarin alleen het centrum van Schwartz’ werkende leven genoemd zonder verdere uitleg. Wel: Trinity Chapel in John Street, off Edgware road. Maar niet waar die te vinden.
Wat doet een mens in 2017? Trinity Chapel invoeren op het internet en dan kijken wat er gebeurt. Dat was wat ik deed in de periode voor ons vertrek. En tja, dat hielp niet. Wat zijn er daar een boel van, drie-eenheid kerken, zowel churches als chapels! John Street dan? Nee, er is er nu alleen in aan de zuidkant van de Thames. Op een kaart van London Egdware Road opzoeken, erover lezen op Wikipedia om te begrijpen hoe deze mijlenlange toegangs- en uitvalsweg naar en van London zich ontwikkeld heeft in de loop der eeuwen, van Marble Arch in het hart van de stad naar het noordwesten, naar Edgware. Helaas, geen clous. Kerken langs Edgware Road dan? Zou ik Trinity Chapel zo kunnen vinden? Nee, helaas. Oké, misschien is er zo’n kerk gesneuveld in de tweede wereldoorlog, Londen is nogal flink gebombardeerd. Nu zijn er overal kaarten van op het www, dus ook een uitgebreide kaart van de bombardementen op Londen en wat er waar is geraakt.**) Geen link met John Street of Trinity Chapel. Eerst maar eens een verse pot thee zetten en in Marylebone ( waar in West Londen, in de 19e eeuw, veel nieuw gekomen joden woonden) rond Edgware Road speuren naar kerken, de websites van die kerken opzoeken en kijken of er informatie over de geschiedenis te vinden is. In reisgidsen lezen en informatie zoeken over evangelische joden in Londen, over de bouw van een kerk, wat dan ook, snippers informatie. ***) Ook geen succes. Het kostte vooral heel veel tijd.
Dan komt het aan op een nieuwe invalshoek. En daarvoor moest ik eerst een flink stuk met Hond aan de wandel. Me losmaken van een vastlopend idee en open staan voor iets nieuws. Gelukkig, met een frisse geest kwam die invalshoek binnenvallen: ik ging op zoek naar het messiaanse jodendom. Die beweging van joden in de negentiende eeuw die vanuit een verbondenheid met de eerste volgers van Jezus, in het begin van onze jaartelling, alsnog Jezus als hun Messias erkenden en hun joodse volksgenoten wilde laten delen in hun inzichten en gevonden waarheid. Maar ook: de hand vasthouden van christenen, om elkaar te leren respecteren, begrijpen wat joden en christenen bindt en van elkaar te leren. In heel Europa en ook in Engeland, Schotland, Wales en Ierland waren kerken, opleidingsinstituten, scholen, liefdadigheidsinitiatieven van deze messiaanse joden. Ook in Londen.
Dat bleek een gelukkige zet. Want al googelend op dat immense www stuitte ik op de naam Ridley Haim Herschell, die de stichter was van Trinity Chapel, in John Street, off Edgware road. Zijn gezondheid nam af aan het eind van de jaren 1850, hij droeg zijn praktische taken over aan zijn staf en stierf in 1864. In dat jaar nam zijn vriend Carl Schwartz zijn taken over. En over Ridley Herschell was niet lang geleden een biografie geschreven. Die kon ik bestellen in het UK. Daarin zou ik vast meer kunnen vinden, toch? ****)
Met de biografie op schoot zat ik in het vliegtuig en begon te lezen. Opnieuw een jood uit de Poolse provincie Posen, in Pruisisch Polen, die in Berlijn studeerde en uiteindelijk het licht zag in de joodse Jezus, als zijn Messias. De biografie is geschreven door een geloofsgenoot en bewonderaar, het is zoeken naar feiten in de verhalende teksten. Boeiend is het verhaal zeker, want Herschell, geboren in 1795, heeft een rijk en veelzijdig leven geleid. Hij kende armoede en rijkdom, en werd uiteindelijk een wijze societyjood in Londen. ‘Rabbi’ werd hij genoemd, hij was en bleef een jood en deed wat hij kon om in de wereldstad die Londen toen al was, vol joodse immigranten uit Oost-Europa, zijn volksgenoten een beter leven te geven. De naam Schwartz wordt helaas niet genoemd in het boek. Maar al lezend, in vliegtuig, trein, tube en hotel, vond ik toch wat ik zocht: de plek waar Trinity Chapel stond. En inderdaad, de straatnamen waren gewijzigd. Vandaar. Ik las over het complex van koetspaardenstallen, dat met de bouw van het metrostation Edgware Road niet meer nodig was. Het aantal koetspaarden dat nodig was nam al af, met de toename van het gebruik van de metro. Hoe de eerste steen werd gelegd op 8-4-1845, wie het project financierde, hoe de kerk plaats bood aan 1400 mensen en dat er tegenover een opvangtehuis voor bekeerde jonge joodse mannen kwam.
Nu nog op pad, en foto’s maken! En ervaren hoe het voelt om daar rond te lopen.
De bus naar Edgware road, boek in de tas. Want op de achterkant stond een schetsje van de kerk dat eventueel houvast zou kunnen bieden. Wandelen naar Brendon street, vroeger Newnham street, waar Herschell woonde met zijn eerste vrouw en hun kinderen in de jaren rond Trinity Chapel. Op nummer 36. Brendon street, een typische Londense straat met kleurige nette huizen. Het huis ernaast werd gebruikt voor gasten, logees en mensen die tijdelijk een huis nodig hadden. Toen Herschell na de dood van zijn eerste vrouw hertrouwde en verhuisde naar het huis van zijn tweede vrouw, kreeg ook nummer 36 die functie. Zou het gezin Schwartz hier misschien eerst tijdelijk gewoond hebben, voordat een eigen huis gevonden was? Ik weet het niet. Maar het zou kunnen natuurlijk.
Dan de hoek om, Crawford Place. De blik ging automatisch naar rechts. Is dat de achterkant van de kerk? Zou daar een naambord gezeten hebben? Hoe kwam je dan de kerk in? Zo te zien passen er veel mensen in. Gut, als ik verder afdwaal, worden de straten smaller. Je kunt je inderdaad voorstellen, dat deze buurt op de grens van arm en rijk was. Een arme jodenbuurt, die Marylebone was, naast een buurt voor betere kringen. De gegoede middenklasse die reikt naar society.
Eenmaal weer een hoek om gelopen, bleek dat mijn fantasie me parten had gespeeld. Dit was de achterkant van een katholieke kerk, dit was ‘m echt niet. Omkeren dus, en opnieuw kijken. En ja, toen was het snel duidelijk. En ook was duidelijk, dat de beschrijving in zijn biografie klopte. Als het donker was, dan scheen de lantarenpaal op de hoek van John Street en Newnham Street binnen in de kamer van Herschell. Dat kon wel kloppen, zo dicht was het huis bij de hoek. En om die hoek, maar dan linksaf, stond de voormalige Trinity Chapel. Nog goed herkenbaar van de schets, maar nu ingeklemd door een appartementen gebouw. En met een veranderde voorgevel. Alleen aan de zijkant lijken de stenen nog origineel. Helaas kon ik niet binnen kijken. In 1961 werd het gebouw de Western Synagoge. Die synagoge ging op termijn samen met de Marble Arch Synagoge. Sindsdien is het in gebruik door de Zevende Dag Adventisten. ******) Veel weet ik niet van deze kerk, maar het lijkt zo op het oog een passend gebruik. Want deze christenen staan met een geloofsbeleving dicht bij de bron, de Thora.
En hoe voelde het, om daar te zijn? Om rond te lopen waar ook de familie Schwartz heel wat voetstappen moet hebben liggen…. vader Carl, die in Londen Charles genoemd werd. Moeder Corrie. De oudste halfbroers Alexander en Carl . Josua’s broer Johannes/ John en zijn zusjes Elisabeth en Maria. Ik loop nog wat rond en probeer een gevoel voor de buurt te krijgen. Die twee grote kerken dicht bij elkaar. Een verkeersknooppunt, dat toen druk geweest moet zijn met koetsen, karren, jonge en oude mensen. Straatventers, jongens die naar school gaan, meiden die boodschappen doen. De straten, nu deels rustig, toen vast veel drukker door de komst van immigranten. Die taal, overal. Het Engels dat de kinderen leerden toen ze jong waren en in het gezin het Nederlands ging vervangen. Zo zelfs, dat het ook na deze Engelse periode de voertaal in het gezin zou blijven. Het voelde goed om daar geweest te zijn. Om die plek toch gevonden te hebben. Met eenvoudige middelen en veel tijd heb ik gezocht en het is me gelukt. Ik was tevreden en trakteerde mezelf op een lunch in de crypt van St. Martin in the Fields en een prachtig lunchconcert. Een topdag!
*) NNBW, Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek. —> http://recourses.huygens.knaw.nl/retroboeken/nnbw
BLNP, Biografisch Lexicon voor de geschiedenis van het Nederlands Protestantisme.Deel 2, 1983. —>
http://resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/blnp
H. Boele, “”Denk eens om de Joodjes in uw gebed.” Dr. Carl A.F. Schwartz, evangelie verkondiger onder de joden in Amsterdam. ” in: Reformatorisch Dagblad, 21 oktober 1999. NB. De titel van dit artikel blijkt een zin uit een brief die mevr Pierson in october 1850 aan haar dochter mevr De Graaf-Pierson stuurde. Beide dames waren actief in een comité van de Vrienden Israëls en hielpen Carl Schwartz met de zending onder de joden. Dat was werk dat niet zonder gevaren was, maar de dames bleven opgewekt werken voor wat de de goede zaak achtten. (zie: M.E.Kluit, Het Réveil in Nederland, blz.297)
**) www.isgeschiedenis.nl/The Blitz London WO2
***) www. London-city-churches.org.uk
Capitool Reisgids Londen, Houten 2007.
Jewish London. A comprehensive guidebook for visitors and londoners. R.Kolsky & R Rawson. London 2012.
****) Geoffrey Henderson, All Love. a biography of Ridley Herschell. With foreword by Stuart Cohen. UK, 2006.
******) Henderson.